به بهانه نوزدهمین جشنواره تئاتر آیینی سنتی
یادداشتی بر کتاب تعزیه و تعزیهخوانی در بوشهر نوشته پژوهشگر نامآشنای هم استانی جهانشیر یاراحمدی
این اثر گران مایه در واقع میتواند راهگشای آثار متعددی جهت ارتقاء کیفی منابع محدود پژوهشی در باب فرهنگ و هنر بل اخص هنر تعزیه و تعزیهخوانی در استان بوشهر باشد. جهانشیر یاراحمدی یار و دوست هنرمندم را سالهاست میشناسم او دل مشغولیتهای فراوانی در عرصه فرهنگ و هنر استان دارد که بخشی از آن را به زیور طبع آراسته و بیشک در آینده هم به امید حق تعالی از او باز آثاری دیگر خواهیم دید.
علیرضا میرشکاری؛ ایرانزمین، سرزمین پهناوری است و تعزیه به عنوان هنر نمایشی این مرز و بوم، به وسعت اقیانوسی است که دریا دریا احساس، اندیشه و عشق در آن موج می زند و اگر اینچنین نمیبود در جهان امروز نه تنها محفوظ نمیماند بلکه دایعه معاصر بودن و حرف داشتن برای انسان امروزی را نیز از دست میداد. در این رهگذر بدون شک نمایش تعزیه در برگیرنده بخش مهمی از تاریخ اسلام و بعضاً رخدادهای مهم صدر اسلام و حتی زندگی انبیای الهی است که در ماههای خاصی از سال و در اقلیمهای مختلف کشورمان توسط عاشقانی دل سوخته به اجرا در میآید. تعزیه کلیه ابعاد زیباشناختی خود را در فرم و ساختار درونی خویش حفظ میکند و همین امر باعث استحکام و جاودانگی آن شده است. تعزیه که همواره سه عنصر والای هنری یعنی؛ موسیقی، شعر و درام را در خود نهفته و پرورش داده است، زیباشناسان هنری را با جهانی پر از رمز و راز روبهرو نهاده و شاید همین رمز و رازها باعث بقای آن گردیده است.
تعزیه روایت حماسیترین نبرد تاریخ است، نبردی که در یک سوی آن همهی راز و رموز سعادت انسان در تقابل با همهی تزویر و شقاوت شیطان، قامت راست میکند تا تجربهی پیروزی خون بر شمشیر را به آیندگان بیاموزد.
تعزیه، تصویری زنده از دو جبهه است که یکی مسیر سقوط انسانیت را طی میکند و دیگری در راستای فتح خلیفة اللهی، نردبان صعود به سوی خدا را پیش گرفته است؛ راهی که باور پرواز را در ذهن و اندیشهی انسان خاکی شکوفا و بذر رهایی از رنگ و ننگ و نیرنگ را در دلها می کارد.»
تعزیه هنری از جنس مردم و برای مردم است. هنری غنی و مالامال از تعبد و احساس که از آن طبقه خاصی نیست. خصوصیتی که تعزیه را از هنرهای دیگر جدا میکند این است که اندیشه دانایان عوام در قالب احساساتی خاص به عامه مردم منتقل میشود و تعبد عامه مردم را در واژهها و استعارهایی، به خواص عرضه مینماید و گاه آن قدر پیش می رود که حتی مرزها را نیز از میان بر میدارد. لذا مبالغه نیست اگر گفته شود؛ «تعزیه اولین کلاس درس قرآن، سیره، تاریخ، فلسفه و ... به زبان هنر است.» در تعزیه؛ گریه و خنده، سوگ و سخره و گاه حتی هجو نیز در پی هدفی واحد در هم میآمیزد و رنگ یکنواختی ملالت آور را از آن میزداید و نظاره گران را تا پایان با خویش همراه میسازد و همانگونه که چشم سرها را به تماشای وقایع زمینی خیره میکند دیدهی دلها را با تصویرهای نمادین خود به عالم ملکوت میگشاید.
و اما بعد:
اصولاً پژوهش در زمینهی داشتههای بومی و قومی کاری ارزشمند و قابلتحسین است زیرا ضمن رهگشایی برای دیگر پژوهشگران عرصه فرهنگ و هنر فولکلور و بعضاً قومی، بخش مهمی از کمبودهای پژوهشی تئاتر ملی که همگان جهت دستیابی به آن به عنوان اکسیری نجاتبخش اتفاق نظر دارند امری ضروری و لازم است. در این رهگذر شکر خدا که دگر بار زحمات محققی ارجمند پس از سالها تلاش صادقانه و مجدانه به ثمر نشست و ما امروز شاهد بخشی از آن پشتکار محققانه پژوهشگر جوان دیارمان هستیم، خوب به یاد میآورم آن لحظاتی که مؤلف کتاب «تعزیه و تعزیهخوانی در بوشهر» در زمان تحقیق با چه وسواس و سماجتی در پی جمعآوری اطلاعات کم نظیر مجموعهی خویش بود، حقیر که گاهی از نزدیک شاهد پیگیریهای شبانهروز و تحسینبرانگیز این بزرگوار در گردآوری مطالب آن بودم وقتی باخبر شدم که سرانجام آن اثر پژوهشی به زیور طبع آراسته گشته است خرسند شدم و به وجود پژوهشگران کوشا هم استانی بالیدم لذا در صدد آن برآمدم تا ضمن تبریک به این عزیز به سایر پژوهشگران هم استانی که در عرصه فرهنگ و هنر استان قلم میزنند نیز تهنیتگویم بدینسان بر آن شدم تا با قلم ناچیز خود حداقل گوشهای از زحمات ایشان را جبران کنم و در معرفی این اثر ارزشمند به مردم فرهیخته و اندیشمند و کتابخوان استان قدمی هر چند کوتاه بردارم.
امـا؛ کتاب مصور «تعزیه و تعزیهخوانی در بوشهر» اثر جدید یار هنرمند و پژوهشگر پرتلاش و نامآشنای هم استانی «جهانشیر یاراحمدی» است که به تازگی وارد بازار کتاب و کتابخوانی کشور شده است. این اثر گران مایه در واقع میتواند راهگشای آثار متعددی جهت ارتقاء کیفی منابع محدود پژوهشی در باب فرهنگ و هنر بل اخص هنر تعزیه و تعزیهخوانی در استان بوشهر باشد. جهانشیر یاراحمدی یار و دوست هنرمندم را سالهاست میشناسم او دل مشغولیتهای فراوانی در عرصه فرهنگ و هنر استان دارد که بخشی از آن را به زیور طبع آراسته و بیشک در آینده هم به امید حق تعالی از او باز آثاری دیگر خواهیم دید. از حسن کارهای او همین بس که به دنبال ناگفتهها می رود و ایضاً آنچه ارائه مینماید همراه با مستنداتی است که قابل ارزیابی است به عبارتی بهتر نگاه او در امر پژوهش مدبرانه و علمی است و همین امر نیز همواره باعث موفقیتهای مستمر او در عرصه پژوهش نه تنها استان بلکه عرصه ملی شده است.
و اینک؛
«تعزیه و تعزیهخوانی در بوشهر»، این اثر در خور که با حمایت و مشارکت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی توسط انتشارات دریانورد، در 256 صفحه، قطع وزیری با جلد شومیز و صفحهآرایی زیبا به چاپ رسیده است مؤید این نکته است؛ که تعزیهی ایرانزمین و در این نگاه بوشهر، همچنان شنیدنی با و گفتنیهای بسیاری دارد که میبایست بیان شود تا همانا، آن انتظاری که کویر از باران دارد اتفاق بیفتد. این اثر ارزشمند که ماحصل تلاش چندین ساله پدیدآورنده آن میباشد در چهار فصل و یا به زعم مؤلف آن در چهار مجلس با عناوینی چون؛
1- روضهخوانی (که شامل؛ ریشهشناسی، اشکال، فرم و محتوا، ساختار و سیر )
2- تعزیه (که) شامل خاستگاه، پیدایش، وضعیت تعزیه در دورههای مختلف تاریخی اعم از زندیه، قاجاریه، پهلوی و...، عناصر شبیهخوانی، سیری در شیوه اجرا، گسترهی حضور زنان در تعزیه جنوب، معرفی معماری و میدانها، معرفی ساز با، بررسی اسناد تاریخی و سفرنامه با، معرفی اجمالی تعزیه محلات شهر بوشهر و البته در بخشی دیگر سایر شهرستانهای استان) / در پایان این مبحث که بخش عمده این اثر پژوهشی را به دوش میکشد منابعی که بعضاً توسط مؤلف مطالعه و بعضاً مورد استفاده قرار گرفته است ذکر و آورده شده است. /
3- نسخههای تعزیه بوشهر (که در برگیرنده تدوین، تنظیم و پیاده نمودن سه مجلس از تعزیه نامههای بوشهر)
4- و سرانجام اسناد و تصاویر (که) به جهت آشنایی هر چه بیشتر مخاطب با عناصر، عوامل، فضا و مکانهای اجرای مراسم تعزیهخوانی در بوشهر و ارائه مستندات نمودن اثر پژوهشی بالغ بر 90 تصویر ارائه شده است، همچنین معرفی تصویری بزرگان عرصه تعزیهخوانی در بوشهر قدیم و حال را نیز شامل میشود که با همکاری عکاسان زحمتکش هم استانی صورت پذیرفته است. تصاویر نشان میدهند که چگونه اعتقادات و آئین مذهبی در هنر و معماری آن (تعزیه)، متبلور میگردد) / پس از اسناد و تصاویر هم جهت هر چه علمی تر شدن اثر پژوهشی فهرست اعلام اسامی برای سهولت کار خوانندگان و پژوهشگران آورده شده است. /
وسر انجام؛
تعزیه، تجسم دلبستگی شیعیان به رسالت امام حسین (ع) در کربلا است. لذا در اجرای این امر مهم، مسئولیت خطیری بر عهدهی گروههای اجرایی تعزیهخوان گزارده شده است. ولیکن همگان مسئولاند تا از این فرآیند دینی، فرهنگی و هنری مراقبت کنند که مبادا خدایی نکرده صورت این هنر معنوی دچار لغزش و انحرافی گردد. بدینسان تدقیق جهت شناخت و تلاش جهت آسیبشناسی و زدودن لغزشهای احتمالی از متون سوگ رنجنامه با و در نهایت تدوین نسخ آنها امری لازم و اجتنابناپذیر است که بر دوش اهل فن هست؛ که در صورت بیتوجهی به آن خسرانی غیرقابلجبران دارد.
تعزیه نامه. بدینسان ردیابی زمینههای مختلف نسخ شبیهخوانی و پیگیری صور خیال و قلمرو ذوق شاعران و کاتبان و محرران مجالس تعزیه، همواره از زمره دغدغههای ذهنی محققان عاشورا پژوه بوده است تا با پژوهشی جدی ضمن معرفی قابلیتهای بالقوهی تعزیه، آن را از منظرهای مختلف بررسی و معرفی نمایند.