به بهانه نوزدهمین جشنواره نمایشهای آیینی و سنتی؛
آیین یزلهگری؛ نقلی موسیقیایی از جنوب ایران
در جنوب ایران و به خصوص در استان بوشهر هنوز هستند آیینهای نمایشی دیرینی که ناشناخته باقی ماندهاند که از جمله آنها میتوان به آیین یزله و یزله گری اشاره نمود که یک نقل موسیقیایی کامل و زیباست و توسط یک خواننده یا نقال و همراهی یک گروه همسرا و گروه موسیقی اجرا میگردد و به بیان مسائل مختلف اجتماعی, فرهنگی و سیاسی میپردازد.
محمد مظفری؛ نقالی از جمله نمایشهای آیینی و سنتی ایرانی است که قدمتی بسیار داشته و بازگو کننده داستانها, قصهها و حماسههای ملی و مذهبی است. از جمله شیوههای نقالی در ایران نقالی موسیقیایی است که دارای قدمتی بسیار بوده بطوریکه عده ای شروع و پایه گذاری هنر نقالی را به نقالی موسیقیایی نسبت میدهند. نقالی موسیقیایی که از پیش از اسلام در ایران رواج داشته پس از اسلام د ر بسیاری از نقاط ایران به خصوص در نیمه شمالی آن مثل آذربایجان، مازندران گرگان, خراسان و کردستان رواج داشته و عاشیقها و خنیاگرانی داستانهای مختلفی را با ساز و نوا برای مردم اجرا مینمودندالبته بیشتر پژوهشها و تحقیقات انجامگرفته در حوزه نمایشهای آیینی و به خصوص نقالی نیز در همین محدوده انجامگرفته و به آیینهای نمایشی جنوب ایران کمتر پرداخت شده است. در جنوب ایران و به خصوص در استان بوشهر هنوز هستند آیینهای نمایشی دیرینی که ناشناخته باقی ماندهاند که از جمله آنها میتوان به آیین یزله و یزله گری اشاره نمود که یک نقل موسیقیایی کامل و زیباست و توسط یک خواننده یا نقال و همراهی یک گروه همسرا و گروه موسیقی اجرا میگردد و به بیان مسائل مختلف اجتماعی, فرهنگی و سیاسی میپردازد. ما در این پژوهش برانیم تا یکی از قدمیترین نقلهای موسیقیایی جنوب ایران را که با نام یزله گری معروف است معرفی و به تجزیه تحلیل آن بپردازیم.
مقدمه
جنوب ایران و به خصوص استان فرهنگ خیز بوشهر سرشار است از آیینهای نمایشی دیرینی که ریشه در تاریخ این سرزمین باستانی دارند. به لحاظ تنوع, آیینهای نمایشی بوشهر را میتوان متنوعترین آیینهای نمایشی ایران نامید. دریک دستهبندی کلی میتوان آیینهای بوشهر را با عناوین آیینهای سوگ, شاد, کار و تلاش, ادای نذر, مذهبی, درمانی تقسیم نمود که هر یک چندین آیین نمایشی را در برمیگیرند. از ویژگیهای این آیینها میتوان به بالا بودن جنبههای نمایشی آنها اشاره نمود که این امتیاز به بقا و ماندگاری این آیینها کمک شایانی نموده است. بسیاری از آیینهای بومی استان بوشهر ریشه در فرهنگ ملی ایران دارد و باید بررسی تطبیقی میتوان موارد و نشانه های مشابهی از این آیینها و آیینهای بزرگ و برجسته ملی پیدا نمود.
متأسفانه به علت فاصله روزافزون جامعه امروزی از سنت و آیینها و روی آوری بیمحابا و چشمبسته به سوی جامعه مدرن شاهد فراموشی و به بایگانی سپردن این آیینها هستیم که به نظر میرسد برای احیاء دوباره این آیینها بهترین وسیله و روش استفاده از هنر نمایش باشد.
از جمله آیینهای نمایشی که در ایران از دیرباز رواج داشته و به عنوان نماد هنر تئاتر در تمام نقاط ایران برگزار میشده هنر نقالی است که به شکلهای مختلفی مثل نقالی, پردهخوانی و نقل موسیقیایی اجرا می گردیده است. نقل موسیقیایی که از دیرینهترین روشهای نقالی در ایران است در نقاط مختلف ایران رواج داشته و مخاطبان از دیرباز داشته است. این شیوه نمایشی که همراه با آواز و موسیقی اجرا میشود معمولاً در و جشنها و مراسم شاد مثل عروسیها و. اجرا میشده
و هنوز نیز در بعض از نقاط ایران بازماندگان آنها وجود دارند. شاید بتوان یکی از گروهیترین و زیباترین این نقلهای موسیقیایی را در استان بوشهر جستجو نمود که تا کنون کمتر به آن پرداخت شده است. آیین شاد یزله و یزله گری یک آیین نمایشی شاد و مفرح است که در قالب نقل موسیقیایی مسائل و موضوعات مختلفی را بیان میکند.
نقالی چیست؟
بر اساس لغتنامه شهیر دهخدا نقال به معنی آنکه چیزی را از موضعی به موضع دیگر نقل میکند, آنکه خبرها را از جایی به جایی میبرد و در فارسی اضافه گو, قصه خوان, کسی که قصه و حکایت بیان میکند, قصه گوی, آنکه نقل میگوید. افسانهسرای, سمر گوی که در قهوهخانهها, زورخانهها و مجامعی از این قبیل, داستانهای حماسی و سرگذشت پهلوانان و عیاران را به آهنگی خاص نقل میکنند (لغتنامه دهخدا, جلد چهاردهم, صفحه 22653)
نقالی هنر بیان و روایت قصهها و حکایات و رویدادهاست که از سالهای بسیار دور در شهرها و روستاهای مختلف ایران پیشین رواج داشته است. نقالان معمولاافراد خوش صدا و مسلط به کلام و شعر باشند دارای صدای رسا و فیزیکی مناسب بوده و افرادی جسور و خلاق باشند.
نقالی معمولاً در اماکن عمومی و به خصوص در قهوهخانه اجرا میشده و علاوه بر جنبه سرگرمکنندگی جنبههای آموزشی و تاریخی نیز داشته است. هنر نقالی را میتوان نماینده تاریخ شفاهی یا هنر شفاهی ایران نامید چون بر اساس آنچه از پیشینه این هنر پیشین به ما رسیده میتوان گفت که نقالان و نقالی از زمانهای پا به عرصه وجود گذاشتهاند که خط و زبان نوشتاری وجود خارجی نداشته است. همچنین موضوع سخن و کلام نقال همه از فرهنگ شفاهی ایرانزمین, قصهها, حماسهها و داستانهای عاشقانه و حماسی شفاهی نشأت میگیرد؛ و نقالان منتقلکننده این فرهنگ شفاهی به نسلهای بعد میباشند. در حقیقت نقالان سند زنده تاریخ و فرهنگ ایران بودند که وظیفه انتقال گذشته و تاریخ ایران را به نسلهای بعد بر عهده داشتند.
البته بعد از سالها و گذشت زمان این هنر به لحاظ فرم دچار تغییراتی گردید و انواع مختلفی پیدا کرد و.همچنین استفاده از متون و کتب بزرگ ادبی و ذهبی در دستور کار نقالان قرار گرفت که از جمله آنها میتوان به استفاده از داستانها و حماسههای شاهنامه فردوسی و کتب مذهبی دیگر مثل حمله حیدری اشاره نمود. تومار به عنوان متن نثر داستانهای نقالی نمودی بیشتر پیدا کرد و نقالان وقتی به درجات بالتری از هنر خود میرسیدند تومار مینوشتند و بر اساس آن مجلس خود را ارائه نموده و ارائه میکردند. این طومارها که چندین متر بودند لوله میشدند و نقال آن را با خود حمل مینمود
تاریخچه نقالی
نقالی از انواع نمایشهای ایرانی است که تاریخچه به قدمت تاریخ ایران دارد. نقالان قصهگویانی بودند که به مناسبتهای مختلف سال شهر به شهر میرفتند و داستانها, قصههای حماسی و عشقی را روایت میکردند و تاریخچه آن را به سالهای پیش از اسلام نسبت دادهاند. در حقیقت در یک دستهبندی تاریخچه نقالی را میتوان به دو دوره قبل از اسلام و بعد از اسلام تقسیم نمود.
انواع نقالی
نقالی این هنر دیرین ایرانیان به اندازه قدمتی که دارد در طول تاریخ به شیوههای مختلفی نیز اجرا می گردیده و انواع مختلفی نیز دارد. شیوههای مختلف اجرای نقالی در ایران نشان از این دارد که نقالی در نقاط زیادی از کشور و در میان اقوام مختلف ایرانی رواج داشته است. نقالی که در ابتدا که فقط روایت از داستانها و حماسههای مختلف بود در گذر زمان باهنرهای دیگر از جمله با هنر نقاشی تلفیق یافت تا نوعی جدید از نقالی را به وجود آورد دکتر ناصر بخت پژوهشگر آیینهای نمایشی ایرانی درسخوانی خود در دومین نشست تخصصی کانون نمایشهای سنتی ایران نقالی چنین دستهبندی میکند.
. اول نقل موسیقایی که هم اکنون نیز عاشیقهای آذری، بخشیهای شمال خراسان، ترکمنها و غیره بازمانده چنین شیوهای هستند.
دوم، نقل نمایشی است که از اواخر دوره تیموریان و اوایل دوره صفویه ایجاد شده است. مرشد ولی ا... ترابی که بیشتر نقل حماسی میخواند، به گونهای نقل نمایشی اجرا میکند.
سوم، نقل تصویری یا پردهخوانی که هنوز در شهرها و دهات مرشدهایی هستند که در این زمینه فعالیت میکنند.
چهارم، نقل کتابخوانی که امروز به صورت شاهنامهخوانی، مثنویخوانی و غیره در خانوادههای سنتی و یا فرهنگی چنین رویهای همچنان حفظ شده است (روزنامه اعتماد, شماره 118 تاریخ 7 تیرماه 85 صفحه 12)
نقل موسیقیایی
از قدیمیترین و جذابترین شیوههای نقالی که در گوشه گوشه ایران باستانی رواج داشته نقل موسیقیایی است که دارای جاذبه و شور هیجان بسیاری بوده و نشاط برانگیز و شورآفرین است در نقل موسیقیایی نقالی به همراه موسیقی ارائه میگردد؛ یعنی نقال هم روایتگر است و هم نوازنده و بعضاً یک یا چند نوازنده در کنار یک نقال قرار میگیرند. این ترکیب نقل موسیقیایی را به هنری جذاب و پر مخاطب تبدیل نموده است. شاید بتوان بهترین نمونه برای نقالان موسیقایی دیرین را در آذربایجان و مناطق ترکنشین جستجو کرد در جایی که عاشیقها همراه ه با نوازندگی روایتی سوزناک از قصص عاشقانه و حماسی ارائه میکنند. عاشیقها درحالیکه قوپوز مینوازند داستانهای خود را با صدایی خوش نقل میکنند.
در دیگر مناطق کشور مثل کردستان, لرستان و ترکمنصحرا نیز نقالانی به همین سبک موسیقایی فعال بودهاند و بازماندگان آنان نیز در حال حاضر وجود دارند
ویژگیهای نقال موسیقیایی
نقالی موسیقیایی همان طور که از نامش پیداست یک هنر ترکیبی از هنر نمایش و موسیقی است. همان طور که اشاره شد هنرنمایشی نقالی در طول عمر خود و در طول سالها با تلفیق باهنرهای دیگر شیوههای جدیدی از هنر نقالی را ارائه کرد که از جمله آنها میتوان به پردهخوانی اشاره نمود که ترکیبی از هنر نمایش و نقاشی و دیگر هنرهای تجسمی است
نقل موسیقیایی را میتوان یک هنر ترکیبی دانست که آن را تبدیل به هنری جذاب مینماید اگر بخواهیم یک نقال موسیقیایی را شرح دهیم میتوانیم به این موارد اشاره نماییم.
شاعر و اهل سخن
یکی از ویژگیهای هر نقالی احاطه به فن شعر و کلام است, نقال اگر خو شاعر نیز نباشد باید شعر را خوب بشناسد و بحرها, اوزان و ردیف و قافیه را بداند و فنون شاعری را تلمذ کرده باشد
بازیگر
نقال یک بازیگر است. او اولین بازیگر نمایشهای ایرانی است. پس نقال باید هنر بازیگری را بداند و بر آن اشراف داشته باشد
نوازنده
نقالان موسیقیایی معمولاً نوازندههایی چیرهدست هستند آنها سازها و موسیقی را خوب میشناسند و در نوازندگی تبحری زیادی دارند, نقالان نقل موسیقیایی یا خود به تنهایی نوازندگی میکنند یا در کنار خود یک یا چند نوازنده توانا و متبحر دارند
خواننده
خوانندگی و داشتن صدای خوش و آشنایی به اصول آواز اصلیترین وی زگیهای یک نقال موسیقیایی است.
آشنایی به هنر رقص
نقل موسیقیایی در بسیاری مناطق به صورت گروهی و همراه با فرم خاص و رقصهای محلی و حرکت موزون برگزار میشود برای این یک نقال موسیقیایی در کنار تمام ویژگیهای دیگر باید در انجام حرکات موزون و رقص متبحر باشد و رقصهای آیینی نمایانی را بشناسد و به خوبی اجرا کند برای این کار او باید داری فیزیک مناسب و بدنی آماده باشد
بیان مناسب
نقال باید دارای صدای رسا, دارای طنین بالا و خوشآهنگ و دلنشین باشد دارای بیان دلنشین به ارتباط او با مخاطب و انتقال پیام نمایش به او کمک بسیار میکند
فیزیک بدنی مناسب
خلاق و بداهه گو
نقالی شاید هنر بداهه گویی باشد. یک نقال هرچند داستانی را به صورت حفظ یا بر طومار آماده کرد باشد ولی او باید با خلاقیت و استفاده از هنر بداهه جه در اجرای موسیقی و آواز و چه در بیان داستان این ویژگی را در خود پرورش دهد
آیینهای نمایشی در استان بوشهر
موقعیت جغرافیایی استان بوشهر
استان بوشهر با مساحت 25 هزار کیلومترمربع در حاشیه خلیجفارس قرارگرفته این استان از نظر پستی و بلندی به دو قسمت جلگهای و کوهستانی تقسیم میشود.
شهرهای استان بوشهر عمدتاً در قسمت جلگهای و سواحل استان که به 625 کیلومتر میرسد قرار دارد. استان بوشهر به لحاظ کمی ارتفاع از سطح دریا و نزدیکی به خط استوا سرزمینی گرم و مرطوب است، با رطوبت هوای زیاد میزان بارش کم، آبهای زیرزمینی شور و پوشش گیاهی بسیار اندک، بوشهر، دشتستان، گناوه، کنگان، دیلم، تنگستان، دشتی، جم و ریز و دیر 9 شهرستان استان بوشهر بوده که از جهات مختلف با استانهای فارس، هرمزگان، کهکیلویه و بویراحمد و خوزستان هم مرز است. جمعیت استان بوشهر طبق آخرین آمار... نفر است.
نژاد و گویش مردم بوشهر
«نژاد مردمان استان بوشهر از زمان ورود آریاییها به ایران از تیرههای مختلفی مثل سیاهپوستان درآویدی، سامیها، ایلامیها، سومریها، نوردیک ها و عربها تشکیلشده است، ضمن اینکه موقعیت خاص بندری استان بسیاری از اقوام مختلف ایرانی را از شهرستانهای دیگر به این استان کشانده است (جمالی رحیم, شناسنامه شهرستان استان بوشهر 24 ص) گویش مردم استان بوشهر نیز فارسی
است و با لهجه بندری تکلم میکنند، لهجه لری البته در شهرستانهای گناوه، دشتستان، دیلم رواج دارد؛ و در کنگان و تعدادی از جزایر دیگر استان زبان عربی رواج دارد.
تاریخچه نمایش در استان بوشهر
استان بوشهر به لحاظ موقعیت خاص جغرافیایی و داشتن بندرها و جزایر پر رونق تجاری از دیرباز مراکز مهم تجاری و فرهنگی ایران محسوب می گردیده است. مسافرت بومیان این دیار به بندرها آسیایی و آفریقایی و کشورهای اقیانوس هند و مهاجرت بسیاری از اتباع این کشورها به بوشهر علاوه بر رونق تجاری این استان فرهنگ و هنر این منطقه را نیز متأثر از این دادوستدها کرده است. بطوریکه در موسیقی شاهد تشابه بسیار زیادی بین ملودیها، آواها، ریتم و حتی سازهای استفاده شده در موسیقی بوشهر با کشورهای همسایه و کشورهای آفریقایی هستیم. تئاتر نیز از این قاعده مستثنا نیست چون تمدن دیرین استان بوشهر و تبادل فرهنگی مردم این سرزمین ساحلنشین با دیگر کشورهای دور و نزدیک این امکان را به وجود آورد تا شیوههای مختلف نمایشی به این طریق به بوشهر وارد شوند و یا آیینهای این دیار به دیگر سرزمینها انتقال یابد. بوشهر به عنوان بندری بزرگ بر کرانه خلیجفارس همیشه به عنوان دروازه جنوبی ایرانزمین از اهمیت خاصی برخوردار بوده و حتی در موارد هجوم نظامی نیز بوشهر به عنوان نوک پیکان دفاعی ایران حضور ستبر داشته است حضور انگلیسیها، هلندیها، هندیها جدا از بحث نظامی باعث آشنایی مردم این دیار از شیوههای خاص هنری اروپا میشد و در کنار این آشنایی وجود آیینهای نمایشی در این استان مثل تعزیه و خرده نمایشهای ایرانی نیز به توسعه هنرنمایش در استان بوشهر کمک کرده است.
آیینهای نمایشی بوشهر
آیینها و آداب و رسوم هر قوم و قبیله شناسنامه و معرف آن قوم است، آیینهایی که بر خواسته از منش، سلوک، اعتقاد، آرزو، پیشینه هر قوم است، ریشهها و خاستگاه این آیینها میتواند منشعب از تمدن و جامعه هر قوم باشد. از این رو آیین و رسوم هر قوم نقشی مهم و انکارناپذیر در شناخت و معرفی آن جامعه دارد. انسان و آیین همزاد هم هستند، انسان آغازین برای بر آوردن نیازهای اولیهاش به بازیهای نمایشی و آیینهای نمایشی روی میآورد، آیینهای شکار شکر گذاری تمنای باران و... همه از آیینهائی میباشند که از آغاز حیاط بشری تا به امروز به شکلهای مختلف با انسان بودهاند، دیار باستانی بوشهر سرشار است از آیینهای که ریشه در تاریخ، تمدن و فرهنگ آن دارد. در یک دستهبندی آیینهای نمایشی بوشهر را اینگونه میتوان دستهبندی نمود.
الف:-آیینهای نمایشی و مذهبی
ب: آیینهای نمایشی زیارتی
ج: آیینهای نمایشی درمانی
د: آیینهای نمایشی شادی و مجلسی
ه: بازیهای نمایشی
و: آیینهای نمایشی سوگواری
ر: آیینهای نمایشی کار و تلاش
ز: آیینهای نمایشی مذهبی
د: خرده نمایشهای شادیآور
نقل موسیقیایی یزله و یزله گری
از جمله آیینهای نمایشی که از دیرباز در استان بوشهر و به خصوص در شهر بوشهر رایج بوده و در مراسم شادی مثل عروسی، ختنهسوران و دیگر جشنها برگزار میشد، آیین یزله و یزله گری است که در زیرمجموعه آیینهای نمایشی شاد و مجلسی قرار میگیرد این آیین شاد که به صورت گروهی و به صورت بسیار زیبایی اجرا می گردیده، هم اکنون نیز در بسیاری از مراسم عروسی و ... به صورتی محدودتر اجرا میگردد.
یزله چیست
یزله در اصطلاحات محلی بوشهر به روایت قصهها و روایت سوژه ه های ریز و درشت از زندگی اجتماعی مردم توسط یک خوانند ه به همراه پایکوبی, دست زدن و رقص است که به صورت دستهجمعی صورت میگیرد. و در حقیقت یک نقل موسیقیایی است که در کنار نقال گروهی همسرا همراه با رقص و دست زدن با او همراهی میکنند.
قدمت یزله در استان بوشهر
نمیتوان تاریخی مشخص برای مراسم یزله گری به صورت دقیق بیان نمود ولی بر اساس نظرات تعدادی از مورخین و پژوهشگران بوشهری قدمت یزله به پیش از ورود اسلام به ایران میرسد.
زمان و مکان اجرای آیین یزله گری
مجلس یزله گری همان طور که پیش از این گفتیم در جشنها و مراسم شاد مثل عروسیها ختنهسوران, مجلس نام گذاری کودکان و دیگر مراسم و مجالس شادی در بوشهر برگزار میشده؛ و این ویژگی مجالس نقالی موسیقیایی است. همان طور که عاشیقها در آذربایجان و مناطق ترکنشین بیشتر اجراهای خود ا در اینگونه مراسم اجرا مینمایند. همراهی موسیقی با نقالی و خواندن نقل و داستانها به آواز فضای شاد و مفرحی را به وجود میآورد و همین باعث استقبال از این شیوههای نمایشی از سوی مردم میشود. به خصوص آنکه داستانهای نقلشده در این نقالیها بیشتر برگرفته از زندگی مردم همان جامعه و روایت قهرمانان جامعه آنهاست. مکان اجرای این آیین نیز بیشتر در حیاط منازل، میدانهای باز شهر و روستا و هر محلی که مراسم عروسی و ختنه سوران برپا میشود است.
موضوع و داستان در نقل موسیقیایی یزله
موضوع و محتوای آیین یزله گری برگرفته از مسائل اجتماعی مردم است. بسیاری از داستانهایی که در این نقل موسیقیایی بیان میشود یا سابقه تاریخی این دیار است یا حکایت مردم زمانه دور نزدیک بوشهر و ظلمها و ستمهایی که بر آنها رفته است یا اینکه بیان مسائل و رویدادهای مردم است که یکی شاید صیاد باشد و دیگری کشاورز و... در نقل داستانهای یزله و از زبان یزله خوان ما حکایت آدمهای بسیاری را میشنویم که هر یک در اجتماع حکایتی دارند. از صیاد و جاشویی که از ظلمهای رفته بر خود و مردم مینالد تا جوان عاشقی که از دوری از دلدارش در حسرت است و این حکایت مردمان این اجتماع است که توسط نقالی بهنام یزله خوان بیان میشود
انواع دیگر یزله
یزله در مراسم عزاداری
شبیه آنچه در مراسم شادی و جشنها به عنوان یزله برگزار میشود در مراسم عزاداری نیز برگزار میشود که در نقاطی از استان بوشهر به آن یزله میگویند؛ و آن به این صورت است که بعد از مراسم سینهزنی سنتی و در پایان مراسم با اعلام نوحهخوان سینهزنان فرم دیگری از سینهزنی با ریتم تند را شروع میکنند و به این شکل است که بین 5 نفر تا 7 نفر در یک صف در پیش دسته قرارگرفته و بقیه سینهزنان در دو ستون پشت سر آنها قرار میگیرند و کمر هم را میگیرند و حرکت میکنند و باز میایستند و سینه میزنند و دوباره به حرکت در می آیند و این در حالی است که یک نفر به عنوان سرخوان یا نوحه گر در وسط دسته ایستاده و نوحه هایی با ریتم تند میخواند و سینهزنان جوابهای کوتاه کوتاه میدهند. این شیوه عزاداری در مناطق مختلف استان با نامهای یزله, ایا مظلوم و بر حیدری نامیده میشود.
یزله کار
از دیگر انواع یزله، یزله کار است که در آیینهایی مثل نیمه خوانی و کار روی عرشه کشتیها و آیین دیرین ساروج کوبی به خوبی نمود دارد. در آیین کار نیز کارگران درحالیکه سر خوانی دارند به صورت یکپارچه و هماهنگ اشعاری می خوانندو فعالیت میکنند.
کار برروی دریا، در زمینهای کشاورزی کارهای ساختمانی از جمله فضاهای اجرای یزله کار است.
شرح آیین نمایشی یزله و یزله گری
همان طور که گفته شد یزله روایت قصهها و روایتهای مختلف بومی و آیینی همراه با رقص و پایکوبی است. در یزله سرخویان یا خواننده میخواند و گروه همسرا با حرکت و نوا با او همکاری کرده میرقصند و جواب میدهند
یزله آیینی خاص است که ویژگی خاص خود را دارد. در این نقل موسیقیایی یک نفر که سرخویان یا خواننده نام مینهند با صدای خوش و با ریتم نسبتاً تند اشعار متفاوتی را میخواند و گروه همخوان با کف زدنهای مرتب و آهنگین خود همان بند اول شعر یا موضوع خاص دیگر که از زبان یزله گر بیان میشود پاسخ میگویند.
شروع یزله
یزله معمولاً با صلوات بر محمد و اولیا الله شروع میشود. این صلوات که خود دارای یک ریتم, آهنگ و فرم منحصر به فردی است دارای شعری ترکیبی عربی و فارسی است که معمولاً در بیشتر جشنهای مذهبی و ملی و خانوادگی خوانده میشود و به این شرح است
یا
صل علی النبی یاهو))
این صلوات در بین بند بند اشعار و ترانههای سرخوان و در حین اجرای نقل و یزله نیز اجرا میشود و معمولاً هنگام تعویض آهنگها و ترانهها و برای تغییر فضا خوانده میشود. بعد از آن با
نوای موسیقی یزله خوانی و یزله گری شروع میشود و سرخوان و نقالی اشعار و ترانههایش را یکی پس از دیگری میخواند درحالیکه موسیقی و همسرایان با او همراهی میکنند. اگر اجرای نقالی در مراسم عروسی باشد که معمولاً هست با اشعاری برای ترغیب و تشویق همسرایان یزله و همراهان سرخوان و نقال شروعشده و سپس سرخوان اشعار طنزی را در رابطه با عروسی میخواند.
یزله گر شعر یزله را چنین آغازیدن میکند:
خواننده: هل الیوی هل یوسا
یزله گران: هل الیوی هل یوسا
خواننده: هل الیوی هل یوسا
یزله گران: هل الیوی هل یوسا
خواننده: ماشاالله بچههای خومون
یزله گران: هل الیوی هل یوسا
خواننده: غریبه نیا داخلمون
یزله گران: هل الیوی هل یوسا
یزله گر: دوماد کی گفته زن کنی
یزله گران: هل الیوی هل یوسا
خواننده: خوت اسیر زن کنی
یزله گران: هل الیوی هل یوسا
خواننده: دوماد نه وقت زنتن
یزله گران: هل الیوی هل یوسا
خواننده: سیاه سیاه های خومون
یزله گران: هل الیوی هل یوسا
خواننده: غریبه نیا داخلمون
یزله گران: هل الیوی هل یوسا
خواننده: مو عاشق سمنبرم
یزله گران: هل الیوی هل یوسا
خواننده: پی پتی ری منبرم
یزله گران: هل الیوی هل یوسا
بعد از پایان هر بند با خواندن جمله صل علی النبی یاهو آهنگی دیگر را آغاز میکنند با شعر و موضوعی دیگر.
و شعری دیگر:
خواننده: خار تو پامن یزله گران: نمی شامن
خواننده: بو درش با یزله گران: نمی شامن
خواننده: پشت پامن یزله گران: نمی شامن
خواننده: بو درش با یزله گران: نمی شامن
خواننده: خار تو پامن یزله گران: نمی شامن
خواننده: ای هل پامن یزله گران: نمی شامن
خواننده: اوهل پامن یزله گران: نمی شامن
خواننده: کند پامن یزله گران: نمی شامن
خواننده: خار مغیلو یزله گران: نمی شامن
خواننده: تو پای زلیخو یزله گران: نمی شامن
و شعر دیگری بعد از آن
خواننده: شِکِرن یزله گران: شکر بنگاله
خواننده: سفیدن یزله گران: شکر بنگاله
خواننده: شیرینن یزله گران: شکر بنگاله
خواننده: ترشن یزله گران: شکر بنگاله
باز آهنگ و ترانه یزله عوض میشود و سرخوان مقداری تک خوانی میکند و در پایان دوباره یزله گران با او همراهی کرده و جوابهای کوتاه میدهند. به این صورت
سرخوان
بیو بیشیم تنگ تکو،
مو تش مارم، تو تنباکو،
قیلون چاق زنکو
دیگه نمیشم
یزله گران: به کهله
سرخوان: دیگه ناشم
یزله گران: به کهله
سرخوان:
ناخدا یواش یواش
دسی شال و دسی قباش
اتیل ماس محد عباس
دیگه نمیشوم
یزله گران: به کهله
سرخوان:
نگله نگله جنس اُوردُم
دس دی منو سپردم
غارتش کرد، بُچ عاموش
بردش ولات خالوش
دیگه ناشم
یزله گران: به کهله
دیگه ناشم
یزله گران: به کهله
سرخوان, نقال یا یزله گر
مثل خیلی از آیینهای نمایشی استان بوشهر که با موسیقی و رقص برگزار میشود آیین یزله گری نیز از یک گروه فرم یا یزله گر و یک خواننده یا یزله گر و یک گروه موسیقی تشکیلشده که هر یک وظایف خاص خود را دارند، شخصیت محوری آیین یزله گری سرخوان, نقال یا یزله گر است که رهبری اجرای آیین را در دست دارد. یزله گر به عنوان سرخوان و رهبر اجرای مراسم هر وقت که صلاح میبیند، اشعار و آهنگها را تغییر میدهد، گروه یزله گر و موسیقی نیز به تبعیت از اواو را همراهی میکنند.
طراحی حرکت، لباس و صحنه در نقل موسیقیایی یزله و یزله گری
گروه یزله گر در طول اجرای آیین به تناسب شعر و آهنگی که اجرا میشود فرم ها و رقصهای مختلف و متنوعی را اجرا میکنند، رقصهای دستهجمعی از قبل توسط سرخوان طراحیشده و گروه یزله گر با خواندن هر شعر جدید طراحی حرکتی جدیدی دارند، گروه یزله گر معمولاً با پوشیدن لنگوته از کمر به پایین و زیرپوش سفید شکلی یک دست دارند، گروه یزله گر به شکل دایره وار یا نیم دایره میایستند، باهم با ضرب دست میزنند، دست زدن هم فرم خاص خودش را دارد. در اوایل یک ضرب بعد دو ضرب و بعضی مواقع نیز ریز است که در اصطلاح محلی به آن خرت میگویند، رقص نیز در جریان برگزاری آیین یزله گری اجرا میشود و معمولاً زنان، مردان و پسران به صورت فردی و بعضاً دو یا چندنفره و گاهی اوقات به صورت گروهی رقصهای مختلف بومی و محلی را انجام میشود.
موسیقی در آیین نمایشی یزله و یزله گری
ضرب، تمپو، دمام، نی انبان، دایره زنگی، نی جفتی سازهایی است که گروه موسیقی در اجرای آیین یزله گری به کار میبرند. ضمن اینکه استفاده از ملودی های مختلف محلی از ویژگیهای مهم آیین یزله گری است،
بداهه خوانی از جمله ویژگیهای نقل موسیقیایی یزله است که توسط سرخوان و نقال ود رحین اجرای آیین صورت میگیرد و بعضاً بداهه خوانی یزله گر کار را برای گروه موسیقی مشکل میکند. چون آنها نیز به تبعیت از یزله گر یا خواننده باید آهنگ مورد نظرش را بنوازند و اجرا کنند.
شعر در آیین نمایشی یزله و یزله گری
موسیقی، رقص و شعر ارکان اصلی آیین یزله و یزله گری است، در این میان شعر و ترانههایی که در آیین یزله استفاده میشود به همان قدر که بعضاً در اشعاری به حاشیه رفته و به ذکر ویژگی اشخاص و افراد و اتفاقات پیشآمده در آن محل و شهر میپردازد و بعضاً به هجو و هزل نیز روی میآورد. همان قدر نیز قوی، شیوا، دارای پیامهای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی و غنای شعری و کلامی است، همان طور که گفته شد در مراسم یزله, سر خوان به تناسب جایی که در آن مراسم برگزار میشود و نوع مراسم و تاریخ برگزاری آن اشعاری را انتخاب نموده و میخواند در حقیقت میتوان گفت داستانهایی از تاریخ، اجتماع و مبارزات مردمی این دیار نیز در کنار اشعار عاشقانه در قالب ترانههایی شاد از زبان یزله گر و سرخوان خوانده میشود تا به نوعی شاهد یک روایت تاریخ و فرهنگ آن دیار باشیم و این همان ویژگی نقالی این هنر دیرین ایرانیان است که در قالب نقل موسیقایی به شیوهای خاص در جنوب ایران و در استان بوشهر اجرا میگردد.
استعمارستیزی در قالب اجرای آیین یزله
همان طور که گفتیم از ویژگیهای نقالی یکی روایت تاریخ هر دیار و بیان ویژگیهای فرهنگی, سیاسی و اجتماعی هر منطقه و کشور است. آیین یزله گری نیز به تبعیت از هنر باستانی نقالی که میراث گرانبهای ایرانیان پیشین است در بطن کلام خود این ویژگیها را داراست و سر خوانان در آیین یزله به خوبی از این ویژگی برای جذب مخاطب استفاده میکنند و این کار تا مرز اعتراض به وضعیت موجود و ظلمهای رفته بر مردم نیز کشیده میشود اگر بخواهیم به مواردی در این زمینه اشارهکنیم میتوانیم به خواندن اشعاری با موضوع مبارزه با استعمارستیزی و حضور کارفرمایان خارجی در گمرک و باراندازهای بوشهر قدیم و برخورد تبعیضآمیز آنها با کارگران بوشهری ا اشارهکنیم که به صورت مشخص در اشعار آیین یزله بیان میشود.
یکی از معروفترین یزله ها یزله معروف مزیری هاست که هنوز در بسیاری جشنها و مراسم خاص و حتی در نمایشهای آیینی خوانده میشود و طرفداران بسیاری دارد. و آن مربوط به اعتراض کارگران تخلیه و بارگیری کشتیها در گمرک بوشهر یعنی مزوری (مزیری ها) از نمایندگی شرکت وانگهاوس که یک شرکت آلمانی و پیمانکار کارهای بندری بوده میداند. در این یزله که از زبان مزیری ها خوانده میشود آنها به شرایط کاری خود و شرایط اجتماعی کشور و بندر اعتراض دارند و از حضور پیمانکار اجنبی خود که معتقدند در کارش غل و غش دارد ناراضی هستند. متن این ترانه به این شرح است:
صلی علی النبی یاهو
خواننده (یزله گر): هل الیوی هل یوسا
یزله گران: هل الیوی هل یوسا
خواننده: ناخدا عزیز توی حفیظ
یزله گران: هل الیوس هل یوسا
خواننده: دیر یون گو تو سرکشید
یزله گران: هل الیوس هل یوسا
خواننده: جهاز جرمنن جهاز
یزله گران: هل الیوس هل یوسا
خواننده: جهاز جهاز جرمنن
یزله گران: هل الیوس هل یوسا
خواننده: سر تا سرش همه خنن
یزله گران: هل الیوس هل یوسا
خواننده: بیس جهازن صد بغل
یزله گران: هل الیوی هل یوسا
خواننده: علم زده بالای دکل
یزله گران: هل الیوس هل یوسا
خواننده: جهاز اومد برد جتی
یزله گران: هل الیوس هل یوسا
خواننده: ماییم سیاه و پا پتی
یزله گران: هل الیوس هل یوسا
خواننده: جهاز اومد نفع دزا
یزله گران: هل الیوس هل یوسا
خواننده: ای نامردای شکر دزا
یزله گران: هل الیوس هل یوسا
خواننده: او از چهاب ما می کشیم
یزله گران: هل الیوی هل یوسا
خواننده: نمی کنیم کار غراب
یزله گران: هل الیوس هل یوسا
خواننده: که کردیم اسکراب بس
یزله گران: هل الیوس هل یوسا
خواننده: ای جرمنی خونت خراب
یزله گران: هل الیوس هل یوسا
خواننده: موسم باد لیمرن
یزله گران: هل الیوس هل یوسا
خواننده: چیف افیسر ری جلفرن
یزله گران: هل الیوس هل یوسا
خواننده: منو بپا ... چیف
یزله گران: هل الیوس هل یوسا
خواننده: تا پر کنم زنبیل و کیف
یزله گران: هل الیوس هل یوسا
خواننده: چاس ما آشن
یزله گران: هل الیوس هل یوسا
خواننده: کار وینکهاوسن
همان طور که از متن شعر پیداست. این شعر اعتراضی است به وضعیت بد کارگران بومی تخلیه و بارگیری کشتیها و غرابهای بزرگ اجنبی که در اسکله بوشهر پهلو میگیرند و پیمانکار آن نیز یک شرکت خارجی آلمانی است. این شعر به نحوی اعتراض کارگران بومی گمرک به وضعیت حقوق معیشت و عدم رعایت قانون کار از سوس پیمانکار غیر ایرانی بوده و اعتراضی است به حضور خارجیها در ایران و بند بوشهر, بومیها از فساد و حق خو ریهای پیمانکار اجنبی گلایه دارند.
اشعار دیگری نیز در موارد مشابه اجتماعی و سیاسی ایران توسط سر خوانها و در مناسبتهای مختلف خواندهشده که نوز در اجرای مراسم و آیین یزله خوانده میشود عبدالحسین احمدی ریشهری در کتاب سنگستان درباره اشعار آیین یزله گری که جنبه استثمار ستیزی دارد می نویسد.
پس از کف زدنهای فراوان و تکرار چند باره موضوعات مختلف و خسته شدن از آن خواننده به سراغ استعمارگر پیر می رود و تنفر خود را بدین گونه بیان میدارد.
یزله گر: ما کردیم اسکناس، انگلیس خونت خراب
که بدون تردید، پیروزی مردم ایران در مقابل استعمار انگلیس در جریان ملی شدن صنعت نفت به رهبری دکتر مصدق را به یاد میآورد.1
نتیجهگیری
آیین یزله گری یک آیین نمایشی با مضمون اجتماعی است، اگر بخواهیم نامی بر این آیین بگذاریم میتوانیم این آیین را یک نقالی موسیقیایی بنامیم یک نقل موسیقیایی که در آن یزله گر داستانهایی از درد و رنج مردم محروم دیارشان را نقل میکنند. داستانهایی از رشادتها، دلاوریها تا رنجها، محرومیتها، عاشقیها و ...
روایت یکی از ویژگیهای اصلی یزله و یزله گری است چیزی که کمتر به آن پرداخت شده است و بیشتر به دست زدنها و رقصهای این آیین پرداخت شده است. آیین یزله گری سرشار است از لحظات ناب دراماتیک، رقص، آواز، کلام، موسیقی، همه و همه در خدمت خلق اثر هستند، اثری که چیزی به غیر از بیان مسائل و مشکلات اجتماعی را نمیخواهد، یزله را اشعار و ترانههای مختلفی با موضوعات متعددی شکل میدهند و این از شعرهای عاشقانه گرفته تا ترانههای طنز و اجتماعی را شامل میشود؛ و آنگاه خواننده موضوع یزله را به سمت داستان مبارزه و اعتراض کارگران بوشهری به پیمانکاران اجنبی در بوشهر میرسد و به بیان مشکلات جوانان و مردم منطقه میپردازد و آن موقع که به طنز و شوخی از مشکلات شهر و محلشان میگوید. اینها هم بیانگر ویژگیهای یک نقل موسیقیایی است و روایتی است از جامعه بوشهر و تاریخ و مردم آن که به خوبی در این آیین جلوه میکند. در آیین یزله گری موسیقی، کلام، رقص و آواز همه در خدمت آیین هستند تا پیامی را منتقل کنند.
منابع:
احمدی ریشهری، عبدالحسین، سنگستان
مظفری، محمد، پایاننامه کارشناسی ارشد با عنوان (تئاتر خیابانی از طرح تا اجرا با رویکردی به احیاء آیینهای نمایشی استان بوشهر)
جمالی رحیم, شناسنامه شهرستان استان بوشهر
روزنامه اعتماد, شماره 118 تاریخ 7 تیرماه 85 صفحه 12)
لغتنامه دهخدا, جلد چهاردهم
مظفری، محمد، بوشهر سرزمین آیین و مراسم، دریانورد
یا حسینی سید قاسم (جهانوب.nasimjonoub.com/articles/article